در سال‌های اخیر، با افزایش استفاده از چک در معاملات روزمره، مسئله‌ی چک برگشتی به یکی از دغدغه‌های اصلی مردم و صاحبان کسب‌وکار تبدیل شده است.
اما آیا می‌دانید جریمه چک برگشتی دقیقاً چیست؟ چه مجازاتی در انتظار صادرکننده‌ی چک بی‌محل است؟ آیا همه چک‌ها مشمول حبس می‌شوند یا قانون جدید تغییراتی ایجاد کرده؟
در این مقاله، به زبانی ساده و کاربردی، به تمامی سوالات شما درباره جریمه و مجازات چک برگشتی پاسخ خواهیم داد. اگر شما هم با این موضوع درگیر هستید، مطالعه این راهنما می‌تواند مسیر قانونی روشنی پیش رویتان بگذارد. برای دریافت راهنمایی دقیق درباره پرونده‌های چک، می‌توانید با وکلای متخصص گروه حقوقی پارس‌داد مشورت کنید.
چه زمانی چک برگشتی محسوب میشود؟
چک زمانی برگشتی محسوب میشود که دارنده آن برای نقدکردن وجه چک به بانک مراجعه کند، اما به دلایلی مانند نبود موجودی کافی یا نواقص شکلی در چک، بانک نتواند مبلغ را پرداخت کند. در این حالت، گواهی عدم پرداخت صادر میشود و چک برگشتی تلقی می‌گردد.
چک برگشتی صیادی چیست؟
چک‌های جدیدی که در سامانه صیاد ثبت می‌شوند، نسبت به چک‌های قدیمی شفاف‌تر و قابل پیگیری‌ترند. اما اگر چک صیادی به دلایلی مانند عدم موجودی، مسدودی حساب یا دستور عدم پرداخت نقد نشود، همچنان برگشت‌خورده محسوب میشود و تمامی عواقب قانونی و بانکی، از جمله ثبت در سامانه و محرومیت از خدمات بانکی، اعمال میشود.
چک ثبت‌نشده و تأثیر آن در برگشت
طبق قانون جدید، صدور چک بدون ثبت در سامانه صیاد، فاقد اعتبار است. اگر گیرنده چک هنگام مراجعه به بانک متوجه شود که چک ثبت نشده، بانک وجه آن را پرداخت نمی‌کند و در واقع، چک در حکم برگشتی تلقی میشود. ضمن اینکه صادرکننده نیز ممکن است تحت پیگرد قانونی قرار گیرد.
تفاوت چک بی‌محل و چک بلامحل
در ادبیات عامیانه، هر دو واژه به چکی اطلاق میشود که در موعد مقرر قابل نقد شدن نباشد.
اما به‌طور دقیق:
- چک بی‌محل: چکی است که به دلیل نبود موجودی کافی برگشت می‌خورد.
- چک بلامحل: اصطلاح حقوقی رسمی است که به‌نوعی معادل همان چک بی‌محل به کار می‌رود.
در هر دو حالت، برگشت چک ممکن است منجر به جریمه، سوء سابقه بانکی، و در برخی موارد، پیگرد کیفری شود.
جریمه چک برگشتی چیست و چگونه اعمال میشود؟
جریمه چک برگشتی به مجموعه‌ای از عواقب قانونی، بانکی و مالی گفته میشود که در نتیجه‌ی برگشت خوردن یک چک به صادرکننده آن تحمیل می‌گردد. این جریمه‌ها می‌توانند شامل محرومیت‌های بانکی، هزینه‌های مالی و حتی مجازاتهای کیفری باشند.
جریمه چک برگشتی صیادی
در سامانه صیاد، اگر چک صادرشده به هر دلیلی برگشت بخورد، بلافاصله سابقه‌ی برگشت در پرونده‌ی بانکی صادرکننده ثبت میشود. از مهم‌ترین عواقب آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ممنوعیت صدور چک جدید
- بسته شدن دسترسی به دسته چک
- درج در سامانه بانک مرکزی (برای سایر بانک‌ها قابل مشاهده است)
- کاهش اعتبار بانکی و حقوقی شخص
این موارد ممکن است به اعتبار فرد در معاملات تجاری و مالی آسیب جدی بزند.
جریمه چک ثبت‌نشده در سامانه صیاد
اگر چکی بدون ثبت در سامانه صیاد صادر شود، بانک از پرداخت آن خودداری میکند.
در این حالت:
- نه‌تنها وجه چک پرداخت نمی‌شود،
- بلکه صادرکننده به علت عدم رعایت الزامات قانونی، مشمول جریمه و پیگرد حقوقی میشود.
- این چک نیز در لیست سیاه بانکی قرار می‌گیرد و سابقه منفی برای صادرکننده ثبت خواهد شد.
مبلغ جریمه چک برگشتی چقدر است؟
سؤال بسیاری از افراد این است که جریمه چک برگشتی چقدر است؟ واقعیت این است که مبلغ مشخصی به‌عنوان “جریمه ثابت” وجود ندارد، اما برخی هزینه‌ها به شرح زیر است:
- کارمزد بانک: معمولاً مبلغ ثابتی بابت برگشت چک از حساب کسر میشود.
- خسارت تأخیر تأدیه: در دعاوی حقوقی، دادگاه ممکن است صادرکننده را به پرداخت اصل مبلغ چک به‌علاوه جریمه دیرکرد محکوم کند.
- خسارت دادرسی و حق‌الوکاله: در صورت شکایت، این هزینه‌ها نیز به دوش صادرکننده خواهد افتاد.
نحوه محاسبه جریمه تاخیر چک برگشتی
در بسیاری از دعاوی مربوط به چک، علاوه بر اصل مبلغ چک، طلبکار می‌تواند خسارت تأخیر تأدیه یا همان جریمه دیرکرد را هم مطالبه کند. این جریمه بر اساس نرخ قانونی و از زمان سررسید چک تا زمان پرداخت محاسبه میشود. اگر در خصوص نحوه محاسبه جریمه تأخیر چک برگشتی نیاز به راهنمایی دارید یا قصد دارید دادخواست دقیق تنظیم کنید، دریافت مشاوره حقوقی در مشهد توسط وکیل متخصص، می‌تواند بهترین مسیر را پیش رویتان بگذارد.
جریمه دیرکرد چک برگشتی چگونه محاسبه میشود؟
طبق ماده 522 قانون آیین دادرسی مدنی، در صورتی که بدهکار تأخیر در پرداخت بدهی داشته باشد و این تأخیر ناشی از امتناع از پرداخت باشد، طلبکار می‌تواند جریمه تأخیر بگیرد.
فرمول کلی:
مبلغ جریمه = اصل مبلغ × نرخ قانونی × تعداد روز تأخیر ÷ ۳۶۵
نرخ قانونی معمولاً سالانه توسط بانک مرکزی اعلام میشود (مثلاً ۱۵٪ یا ۱۸٪).
آموزش محاسبه جریمه تاخیر چک (با مثال ساده)
فرض کنید شخصی یک چک به مبلغ 50 میلیون تومان صادر کرده که در تاریخ ۱ فروردین 1402 باید پاس می‌شده. تا امروز، یعنی 1 مهر 1402، هنوز پرداخت نشده و نرخ سود سالانه 18% است.
محاسبه:
۵۰٬۰۰۰٬۰۰۰ × ۱۸٪ × ۱۸۳ روز ÷ ۳۶۵ = حدوداً ۴٬۵۰۰٬۰۰۰ تومان جریمه تأخیر
یعنی علاوه بر اصل مبلغ چک، صادرکننده باید حدود ۴.۵ میلیون تومان هم بابت تأخیر پرداخت کند.
نکاتی درباره محاسبه جریمه تاخیر
- تنها دادگاه می‌تواند جریمه را نهایی و الزام‌آور کند.
- اگر پرداخت چک به‌صورت قسطی انجام شود، جریمه به شکل متفاوتی محاسبه میشود.
- در برخی قراردادها ممکن است جریمه توافقی بالاتری تعیین شده باشد که دادگاه در صورت غیرمنطقی بودن آن را تعدیل میکند.
مجازات قانونی چک برگشتی چیست؟
علاوه بر جریمه‌های مالی، قانون‌گذار برای صدور چک بی‌محل، مجازات کیفری نیز در نظر گرفته است. این مجازات‌ها در شرایط خاصی اعمال می‌شوند و ممکن است شامل حبس، جزای نقدی و محرومیت‌های قانونی باشند.
مجازات چک برگشتی طبق قانون جدید چک
با اجرای قانون جدید صدور چک از سال ۱۳۹۹، تمرکز قانون‌گذار بیشتر بر پیشگیری و محدودیت‌های بانکی است تا صرفاً زندانی کردن صادرکننده. مهم‌ترین پیامدهای قانونی طبق قانون جدید:
- ممنوعیت افتتاح حساب جدید
- مسدود شدن تمام حساب‌ها به میزان مبلغ چک
- محرومیت از دریافت دستهچک جدید
- ثبت سوء سابقه در سامانه بانک مرکزی
اما این‌ها مانع از پیگیری کیفری در شرایط خاص نمی‌شوند.
مجازات صدور چک بلامحل
در صورتی که چک دارای شرایط کیفری باشد (مثلاً وعده‌دار نباشد، بابت تضمین نباشد، یا سفید امضا نباشد) و ظرف مدت ۶ ماه از تاریخ آن برگشت بخورد و دارنده تا ۶ ماه اقدام به شکایت کند، مجازات کیفری قابل اعمال است. بر اساس قانون:
- حبس از ۶ ماه تا ۲ سال
- جزای نقدی معادل یک چهارم مبلغ چک (حداکثر ۴ میلیون تومان)
- محرومیت از داشتن دستهچک تا ۲ سال
حکم زندان چک برگشتی در چه شرایطی صادر میشود؟
شرایط صدور حکم حبس برای چک برگشتی:
- چک نباید امانی یا تضمینی باشد.
- چک باید به تاریخ روز صادر شده باشد.
- برگشت چک باید به دلیل عدم موجودی باشد.
- شاکی باید ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور چک اقدام کرده باشد.
اگر هر کدام از این شرایط نباشد، پرونده کیفری رد میشود و فقط امکان پیگیری حقوقی وجود دارد.
راه‌های جلوگیری از زندان و مجازات برای چک برگشتی
در بسیاری از موارد، امکان جلوگیری از صدور حکم جلب و حتی پیگیری کیفری وجود دارد. شناخت موقعیت‌های استثنایی و استفاده از راهکارهای قانونی، می‌تواند جلوی حبس یا مجازاتهای دیگر را بگیرد.
لغو حکم جلب چک برگشتی
اگر برای چک شما حکم جلب صادر شده باشد، با انجام یکی از اقدامات زیر می‌توانید آن را لغو کنید:
- پرداخت وجه چک و هزینه‌های جانبی (مثل خسارت دادرسی و حق‌الوکاله)
- جلب رضایت شاکی
- ارائه دلایل موجه برای عدم پرداخت (مثل بیماری، حادثه غیرمترقبه یا ناتوانی مالی)
حتی اگر حکم جلب صادر شده، با اقدام سریع و مذاکره، بسیاری از قضات از اجرای حکم صرف‌نظر می‌کنند.
شرایطی که چک کیفری محسوب نمی‌شود
بر اساس قانون، برخی چک‌ها مشمول مجازات کیفری نیستند و فقط امکان پیگیری حقوقی دارند. این موارد عبارت‌اند از:
- چک تضمینی: برای تضمین انجام تعهد صادر شده باشد.
- چک امانی: در امانت داده شده و نه بابت پرداخت.
- چک وعده‌دار: تاریخ آن بعد از زمان صدور باشد (وعده‌دار بودن قابل اثبات باشد).
در این موارد، اگر چک برگشت بخورد، دیگر زندان در کار نیست، ولی صادرکننده باید در دادگاه حقوقی پاسخگو باشد.
اقدام قبل از شکایت کیفری
اگر خودتان صادرکننده چک هستید و احتمال می‌دهید که چک شما برگشت بخورد، می‌توانید:
- قبل از برگشت، با طرف مقابل توافق کنید.
- در صورت برگشت، سریعاً مبلغ را پرداخت یا اقساط‌بندی کنید.
- از یک مشاور حقوقی کمک بگیرید تا با ارسال اظهارنامه یا تنظیم قرارداد جدید، مسیر شکایت را ببندد.
در این مسیر، مشورت با یک وکیل در مشهد که به پرونده‌های چک تسلط کامل دارد، می‌تواند از بسیاری از دردسرها، هزینه‌های اضافی و حتی صدور حکم جلب جلوگیری کند.
راه‌های پیگیری حقوقی چک برگشتی برای طلبکار
اگر چکی از شما برگشت خورده، نگران نباشید؛ قانون برای شما ابزارهایی در نظر گرفته است که می‌توانید از طریق آن‌ها وجه چک را دریافت کنید. در این بخش، مراحل گام‌به‌گام پیگیری حقوقی چک برگشتی را توضیح می‌دهیم.
نحوه تنظیم دادخواست حقوقی
اولین قدم برای پیگیری چک برگشتی، مراجعه به شورای حل اختلاف یا دادگاه حقوقی و تنظیم دادخواست است.
برای این کار باید:
- اصل چک برگشتی + گواهی عدم پرداخت را داشته باشید
- مشخصات دقیق طرف مقابل را وارد کنید
- خواسته‌تان را شفاف اعلام کنید (اصل مبلغ، خسارت تأخیر، هزینه دادرسی و…)
- فرم دادخواست را از طریق دفاتر خدمات قضایی یا سامانه عدل ایران ثبت نمایید
شکایت کیفری یا حقوقی؟ کدام بهتر است؟
اگر چک شما شرایط کیفری دارد (مثل نبودن در حکم چک تضمینی یا وعده‌دار)، شکایت کیفری سریع‌تر جواب می‌دهد.
اما اگر چک فقط جنبه حقوقی دارد، تنها راه شما شکایت حقوقی و صدور اجرائیه است.
- مزیت شکایت کیفری: فشار روانی و احتمال مصالحه سریع‌تر
- مزیت شکایت حقوقی: دقیق، مستند، و بدون رد شدن به دلیل فقدان شرایط کیفری
مدارک لازم برای شکایت چک برگشتی
- اصل چک برگشتی
- گواهی عدم پرداخت از بانک
- کارت ملی و شناسنامه
- کپی قرارداد اصلی (در صورت وجود)
- کپی اظهارنامه ارسالی (اگر قبلاً ارسال شده)
حکم جلب چک برگشتی چقدر طول می‌کشد؟
مدت زمان صدور حکم جلب به عوامل مختلفی بستگی دارد:
- نوع شکایت (کیفری یا حقوقی)
- تراکم کاری شعبه دادگاه
- همکاری یا عدم همکاری طرف مقابل
اگر شکایت کیفری در مهلت قانونی انجام شده باشد، معمولاً در کمتر از یک ماه امکان صدور حکم جلب وجود دارد. اما اگر روند حقوقی باشد، ممکن است چند ماه طول بکشد تا رأی نهایی صادر شود.
جمع‌بندی
چک برگشتی فقط یک برگ کاغذ نیست؛ ممکن است آغازگر یک پرونده‌ی حقوقی یا حتی کیفری باشد که هم برای صادرکننده هزینه‌ساز است و هم برای دارنده چک وقت‌گیر و پردردسر. در این مقاله تلاش کردیم تمام جنبه‌های جریمه چک برگشتی، از قوانین و مجازات‌ها گرفته تا روش‌های محاسبه جریمه و راهکارهای حقوقی، را با زبانی ساده توضیح دهیم.
شناخت دقیق قوانین چک و اقدام به‌موقع می‌تواند جلوی بسیاری از مشکلات را بگیرد، چه شما صادرکننده باشید و چه دارنده چک. اگر درگیر چک برگشتی هستید یا نگران عواقب حقوقی و کیفری آن می‌باشید، توصیه می‌کنیم پیش از هر اقدامی از راهنمایی یک وکیل متخصص استفاده کنید.
مشاوره حقوقی در مشهد توسط گروه وکلای پارس‌داد، می‌تواند مسیر امن‌تری برای پیگیری یا دفاع در چنین پرونده‌هایی پیش روی شما قرار دهد.
